بر ورزش باستاني ايران عمري دراز گذشته و مانند همه سنت هاي باستاني ، اصل و منشاء آن در غبار تاريخ گم شده است و امروز اگر مي كوشيم اصل آن را بازيابيم ، اين كوشش تنها بر نشانه هائي استوار است كه اينجا و آنجا به چشم مي خورد ، ورنه ، مدركي قطعي و صريح براي اثبات منشاء اين آئين در دست نيست. در حقيق اين باز يافتن نيست ، باز ساختن است!در طي چندين سال گذشته ، بجهت علاقه اي كه به مطالعه تاريخ تفكر و دين در ايران باستان داشتم، كوشيم با آئين مهر در ايران و روم آشنا شوم . در طي اين آشنائي با مطالعات مهرپرستي ، به بعضي شباهت هاي شگفت آور ميان آئين مهر و آئين زورخانه ايراني برخوردم كه مرا به انديشيدن درباره ارتباط                          آئين زورخانه با آئين مهر واداشت و در اين باره مقاله اي به مجله فرهنگ و زندگي تقديم داشتم كه در شماره دهم آن مجله به طبع رسيد . گمان مي كنم پيش از بحث درباره اين مساله ، بهتر باشد با اين رشته ارتباطهاي موجود دو آئين كه در ان مقاله ياد شده است، آشنا شويم.

نخستين دسته از ارتباطها ، ارتباط معابد مهري اروپائي است با بناهاي زورخانه اي در ايران . مراسم مهري معمولاً مي بايست در غارها انجام يابد . اين غارها مظهر طاق آسمان وپهنه زمين بود . در نزديك اين معابد طبيعي يا در داخل آن مي بايست آبي روان وجود داشته باشد ، اما در شهر ها يا جلگه ها كه غاري نبود ، اين معابد را به شباهت غارها، در زيرزمين بنا مي كردند . معبد به وسيله پلكاني طولاني به سطح زمين مي رسيد. اين معابد پنجره نداشتند و از نور خارج بهره اي نمي بردند. گاه پلكان به اطاقي ختم مي شد كه در آن ، پيروان خود را براي اجراي مراسم آماده مي ساختند و سپس از وانجا به محوطه اصلي معبد وارد مي شدند . طاق معبد را چون آسمان شب مي آراستند . در داخل معبد در دو سو دو رديف سكو قرار داشت و در ميان دو رديف سكو، صحن مستطيل و گود معبد قرار گرفته بود كه مراسم در آنجا انجام مي يافت و تماشاگران بر نيمكت هائي كه كنار سكوها ، پاي ديوار بود به تماشاي اين مراسم مي پرداختند . در آخر صحن ، در محرابي ، منظره اي از مهر در حال كشتن گاو وجود داشت . در كنار در ورودي ظرفي            پايه دار براي آب تبرك شده قرار داشت در ظرف مقابل ، در پاي تصوير مهر ، دو آتشدان بود. بر ديوارهاي معبد اغلب تصويرهاي بسيار نقش شده بود . نكته عمومي درباره همه اين معبد ، كوچكي آنها بود بطوري كه در اين معابد جز گروه معدودي جا نمي گرفت . متاسفانه از مراسمي كه در صحن گود اين معابد برپا                 مي شده است ، اطلاعي نداريم. 0 (1)زورخانه هاي ما شباهتهاي بسيار با اين معابد مهري دارند. زورخانه ها هميشه با پلكاني طولاني از زيرزمين به سطح خيابان مي رسند . همه زورخانه ها كه به آئين نياكان و نه با معيارهاي « مدرن » ساخته شده اند، در زير زمين قرار دارند و معمولاً در زير بناهاي ديگر ؛ اين زورخانه هاي كهن نوري اندك دارند.چنانچه ذكر شد ، معابد مهري در كنار يا نزديك آب جاري ساخته مي شد . شايد جالب توجه باشد به دو زورخانه قديمي شهر كاشان توجه كنيم كه يكي در محله ميدان كهنه كاشان ، در زير بناي حسينيه آن محل بنا شده است و در يك طرف آن آب انبار عمومي است و ديگري در محله پشت مشهد كاشان است كه مدخل آن در راه پله آب انبار عمومي قرار دارد(2) . دوست عزيز آْقاي دكتر احمد محمدي مي گويند كه چون در ملاير زورخانه اي را كه بر مسير قناتي ساخته شده بود ، خراب كردند ، براي ساختن زورخانه تازه ، در مسير همان قنات ، نقطه تازه اي را انتخاب كردند و به بناي زورخانه تازه پرداختند.

در داخل زورخانه ، بر خلاف معابد مهري ، دو سكوي كناري و يك صحنه مستطيل گود ميانيم وجود ندارند وگود چند ضلعي يا مربع زورخانه از همه سو با سكو احاطه شده است ؛ ولي ، درست مانند معابد مهري ، در كنار سكو ، در پاي ديوار ، نيمكت قرار دارد كه تماشاگران بر آنها مي نشينند و به مراسم نگاه مي كنند . به هر حال ، نكته اصلي اشتراك گود ، سكو و نيمكت است . در كنار در ورودي زورخانه ، مانند معابد مهري، آبداني وجود دارد كه البته،  امروزه مورد استعمال اصلي خود را از دست داده است . به جاي آتشدانها كه در معابد مهري ، در انتهاي صحنه و در دو سوي تصوير مهر قرار دارد ، در ورخانه ، در جلو سردم ، اجاقي ات كه امروزه از آن براي گرم كردن ضرب و تهيه نوشيدني گرم استفاده مي شود . به همان گونه كه بر ديوارهاي معابد مهري نقش هائي مقدس بود ، در  زورخانه ها نيز تصاوير و نقش هائي از رستم و ديگر پهلوانان وجود دارد. نكته همانند ديگر، كوچكي زورخانه ها است كه تنها مي توانند گروه كوچكي را در خود جاي دهند.يك چيز در معابد مهري هست كه در زورخانه ها نيست و آن نقش مهر در حال كشتن گاو است . علت حذف كامل اين صحنه – اگر كشتن گاو توسط مهر يك سنت ايراني باشد (3) -  نه تنها به سبب مسلماني مردم ، بلكه ، با اطمينان مي توان گفت ، بخصوص بدين جهت است كه در زير تاثير آئين زردشتي در ايران ، كشتن گاو به اهريمن نسبت داده شده بو (4) و بدين روي ، ديگر جائي براي وجود ان بر ديواره ها در ايران نبوده است.

دسته دوم ارتباط ميان آئين رومي مهر و آئين زورخانه است:     

نخست امر كشتي گرفتن و آداب آن است . بنا به افسانه هاي رويمي درباره مهر ، ايزد مهر ، پس از زاده شدن ، بر آن شد تا نيروي خود را بسنجد. بدين روي ، نخست با ايزد خورشيد زورآزمائي كرد و كشتي گرفت. درين كشتي گرفتن ، خورشيد تاب نيروي مهر را نياورد و بر زمين افتاد . سپس ، مهر او را ياري داد تا برخيزد . آنگاه دست راتس خويش ر به سوي خورشيد كرد . دو ايزد با يكديگر دست دادند و اين نشان بيعت خورشيد با مهر بود . سپس ، مهر تاجي بر سر خورشيد نهاد و از آن پس ،آن دو ياران يكديگر ماندند (5).نكته اصلي در كار زورخانه كشتي گرفتن است و چون پهلواني فرو افتد ، دقيقاً همان اداب دست دان را دو پهلوان بجاي مي آورند و با دست هاي چپ بازوهاي راست يكديگر را مي گيرند و با دست هاي راست به يكديگر دست مي دهند و همان گونه كه مهر و خورشيد با هم پيمان دوستي بستند ، دو كشتي گير نيز هرگز نبايد با يكديگ دشمني ورزند و اگر كينه اي پديد آيد ، بايد يكديگر را ببوسند و آشتي كنند و دوست بمانند.جز كشتي گرفتن ، دست دادن و پيمان دوستي بستن ، شباهت هاي ديگري نيز ميان اين دو آئين وجود دارد، از جمله ، يكي سنت برهنگي است (6):

پهلوان در گود ، مانند مهر به هنگام زايش، جامه اي بر تن ندارد و تنها بر ميان خود لنگي يا تنكه اي دارد كه مي تواند بر ابر برگ انجير مهر روي باشد (7) . بهنگي از مراسم حتمي گود است.رسم ديگر زورخانه زنگ زدن است و آن زنگي است كه با زنجيري بر سردم زورخانه آويزان است و مرشد به هنگام ورود پهلوانان بزرگ آن را به صدا در مي آورد تا همگان از ورود  ايشان آگاه شوند. در معابد مهري نيز زنگي يافته شده است كه گمان مي كنند آن را به هنگام نشان دادن تصوير مهر در پايان يا در آغاز مراسم به صدا در مي آورند (8). ولي ممكن است –اگر تصور ما در ارتباط آئين زورخانه با معابد مهري درست باشد – اين زنگ را در معابد مهري به هنگام ورود بزرگان دين به آواز در مي آورده اند.وجود قمه ، دشنه يا چاقو در ميان ورزشكاران ما با دشنه اي كه مهر به هنگام زادن با خود داشت و سلاح اصلي او بود (9) همانندي دقيق دارد. پهلوانان مانيز جز با قمه و دشنه به نبرد نمي پرداخته اند.مراتبي كه در زورخانه ها وجود دارد ، مانند كهنه سوار ، مرشد ، پيش كسوت ، صاحب زنگ ، صاحب تاج و نوچه و جز آن ، ما را به ياد مراتب هفتگانه پيروان مهر مي اندازد و چه بسا اين هردو از يك اصل و منشاء بوده باشند.