فایل ورد قابل ویرایش

توضیحی مختصر از متن فایل  :

ناصرخسرو :

حكيم ابومعين ناصربن خسرو بن حارث القباد ياني البلخي المروزي ملقب به «حجت» از شاعران بسيار توانا و بزرگ ايران و از گويندگان درجة اول زبان فارسي است. وي در ماه ذيقعدة سال 394 هجري در قباديان از نواحي بلخ متولد شد و در سال 481 در يمكان بدخشان درگذشت.

نام او و پدرش در اشعار وي چند بار آمده و از آن جمله است اين ابيات:

اگر دوستي خاندان بايدت هم                              چو ناصر بدشمن بده خان و مانرا

اي پسر خسرو حكمت بگوي                               تات بود طاقت و توش و توان

تحقيق شد كه ناصرخسرو غلام اوست                  آنكو بگويدش كه دو گوهر چه گوهرند

و لقب خود را هم بصورت «حجت» و «حجت زمين خراسان» كه في الواقع عنوان و درجة مذهبي او در بين اسمعيليان بوده و از جانب خليفة فاطمي بوي تفويض شده بود، در ابيات متعدد آورده است. چنانكه در اين دو بيت مي بينيم:

يكي رايگان حجتي گفت بشنو                               ز حجت مرين حجت رايگان را

اي حجت زمين خراسان بسي نماند                       تا اهل چهل روز و شب خويش بشمرند

ناصرخسرو در سفرنامه (ص2) خود را قبادياني مروزي خوانده است و انتساب او بقاديان كه مولد وي بود از اشعار وي نيز ثابت مي شود. مثلاً در اين بيت:

پيوسته شدم نسب بيمگان                                   كز نسل قباديان گسستم

و بدين سبب در اشعار خود همه جا از بلخ به عنوان وطن و شهر و خانة خود سخن ميراند و او را در آنجا ضياع و عقار و طايفه و برادر بوده و از آنان چنانكه در ابيات ذيل و بسياري ابيات ديگر مي بينيم با تحصر ياد مي كرده است:

اي باد عصر اگر گذري بر ديار بلخ                      بگذر بخانة من و آنجاي جوي حال

بنگر كه چون شدست پس از من ديار من               با او چه كرد هر جفا جوي بدفعال

ترسم كه زير پاي زمانه خراب گشت                    آن باغها خراب شد آن خانها تلال

بنگر كه هست منكر من، يا، برادرم                       دارد چنانكه داشت همي با من اتصال

يا روزگار بر سر ايشان سپه كشيد                       مشغول كردشان ز من آفات و اختلال

از من بگوي چون برساني سلام من                      زي قوم من كه نيست مرا خوب كار و حال

قوم مرا مگوي كه دهر از پس شما                       با من نكرد جز بدو ننمود جز ملال

با توجه به اين اشاره و اشارات متعدد ديگر از شاعر بطلان سخن بعضي از تذكره نويسان كه او را اصفهاني دانسته اند مسلم مي شود.

اما نسبت مروزي كه شاعر در سفرنامة خويش بدان اشاره كرده است به سبب اقامت وي در مرو بوده است كه گويا مدتي در آنجا شغل ديواني و خانه و مسكن داشته است.

ناصرخسرو را در تذكره ها گاه با شهرت علوي مذكور داشته اند و ابن شهرت مأخذ درستي ندارد و گويا ناشي از سرگذشت مجعولي است كه براي او نوشته و باو نسبت داده شده است. در آن سرگذشت نسب ناصرخسرو به پنج واسطه به امام علي بن موسي الرضا ميرسد، و يا شايد به سبب علاقة او بال علي و اظهار اين علاقة شديد در آثار خود چنين نسبتي براي او پيدا و مشهور شده باشد. به هر حال حتي دولتشاه هم نسبت سيادت را به ناصرخسرو بعنوان شهرت ضعيف ذكر مي كند، و يا به احتمال اغلب ممكن است اين اشتباه دربارة ناصربن خسرو از آن باب حاصل شده باشد كه متأخران او را با اشخاص ديگري از قبيل سيد محمد ناصرعلوي شاعر قرن ششم اشتباه كرده باشند و اگر او چنين نسب شريفي داشت در اشعار خود اظهار نمي كرد كه
«من شرف و فخر آل خويش و تبارم.»

ولادت ناصرخسرو همچنانكه گفته ايم به سال 394 اتفاق افتاده است و شاعر خود در اشعار خويش به اين امر اشاره كرده و گفته است:

بگذشت زهجرت پس سيصدنودوچار                    بگذاشت مرا مادر بر مركز اغبر

و با اين وصف سنيني از قبيل سال 359 كه در دبستان المذاهب آمده و 358 كه در تاريخ گزيده ديده مي شود، خالي از اعتبار است.

ناصرخسرو كه بنا بر اشارات خود از خاندان محتشمي بوده و ثروت و ضياع و عقاري در بلخ داشته از كودكي به كسب علوم و آداب اشتغال ورزيده و در جواني در دربار سلاطين و امرا راه يافته و به مراتب عالي رسيده و حتي چنانكه در سفرنامه آورده است بارگاه ملوك عجم و سلاطين را چون سلطان محمود غزنوي و پسرش مسعود ديده و بدين ترتيب از اوان جواني يعني پيش از بيست و هفت سالگي خود در دستگاههاي دولتي راه جسته بود و تا چهل و سه سالگي كه هنگام سفر او به كعبه است، به مراتب عالي از قبيل دبيري رسيده و در اعمال و اموال سلطاني تصرف داشته و به كارهاي ديواني مشغول بوده و مدتي در آن شغل مباشرت نموده و در ميان اقران شهرت يافته بود و عنوان «اديب» و «دبيرفاضل» گرفته و شاه وي را «خواجة خطير» خطاب مي كرده است. گويا ناصرخسرو در آغاز امر در بلخ كه در واقع پايتخت زمستاني غيزنويان بود، در دستگاه دولتي قدرت و نفوذي يافته و بعد از آنكه آن شهر به دست سلاجقه افتاد، بر نفوذ و اعتبارش افزوده شد و برادرش ابوالفتح عبدالجليل نيز در شمار عمال درآمده عنوان «خواجه» يافته بود. ناصرخسرو بعد از تصرف بلخ به دست سلاجقه به سال 432 به مرو كه مقر حكومت ابوسليمان جغري بيك داود بن ميكائيل بود رفت و در آنجا مقامات ديواني را حفظ كرد تا چنانكه خواهيم ديد تغيير حال يافت و راه كعبه پيش گرفت.

ناصرخسرو بعد از آنكه مدتي از عمر خود را در عين كسب انواع فضائل در خدمت امرا و در لهو و لعب و كسب مال و جاه گذراند، اندك اندك دچار تغيير حال شد و در انديشة درك حقائق افتاد و با علماي زمان خود كه غالباً اهل ظاهر بوده اند به بحث پرداخت. ليكن خاطر وقاد او زيربار تعبد و تقليد نمي رفت و جواب سؤالات خود را از مدعيان علم و حقيقت نمي يافت و از اين روي همواره خاطري مضطرب و انديشه اي نابسامان داشت و شايد در دنبال همين تفحصات باشد كه مدتي در سفر تركستان و سند و هند گذرانيد و با ارباب اديان مختلف معاشرت و مباحثت نمود. ناصرخسرو در اشعار خويش به اين تغيير حال و درجاتي كه تا وصول به دستگاه خلفاي فاطمي پيمود اشاراتي دارد و از آن جمله اين ابيات را نقل مي كنيم:

يك چند گاه داشت مرا زيربند خويش                    گه خوب حال و باز گهي بينوا شدم

و از رنج روزگار چو جانم ستوه گشت                  يك چند با ثنا بدر پادشا شدم

گفتم مگر  كه داد بيابم ز ديو دهر                        چون بنگريستم ز عنا در بلا شدم

صد بندگي شاه ببايست كردنم                             از بهر يك اميد كه ازوي روا شدم

جز درد و رنج هيچ نگرديد حاصلم                       زآنكس كه سوي او باميد شفا شدم

و از مال شاه و مير چو نوميد شد دلم                            زي اهل طيلسان و عمامه و ردا شدم

گفتم كه راه دين بنماييد مرمرا                                      زيرا كه زاهل دنيي دل پرجفا شدم

گفتند شاد باش كه رستي زجور دهر                    تا شاد گشت جانم و اندر نوا شدم

گفتم چو نامشان علما بود و كارجور                     كز دست فقرِ جهل بديشان رها شدم

تا چون بقال و قيل مقالات مختلف                         از عمر چند سال ميانشان فنا شدم

گفتم چورشوه بود و ريا مال و زهدشان                اي كردگار باز بچه مبتلا شدم

از شاه زي فقيه چنان بود رفتنم                           كاز بيم مور در دهن اژدها شدم …

خلاصة سخن آنكه ناصر بعد از طي مقامات ظاهري در انديشة تحري حقيقت افتاد و در اين انديشة دراز بسياري شهرها را بگشت و با اقوام و علماي مختلف مجالست كرد و علي الخصوص چندي با علماي دين چون و چرا داشت ليكن آنان مي گفتند كه موضوع شريعت عقلي نيست بلكه به تعبد و تقليد باز بسته است و اين همان سخن اشاعره و اهل حديث است كه در اين روزگار در بسياري از بلاد غلبه با آنان بود. ناصرخسرو را اين تلبيس هاي علماي مذهب كه مالشان از رشوه گرد آمده و زهدشان ريايي و دروغ بود، گرهي از مشكلات باز نمي كرد و پناهنده شدنش از دستگاه سلاطين به بيشگاه علماي دين مصداق اين بيت قرار گرفته بود كه:

المستجيرُ بعمر و عند كربته                                كالمستجيرِ من الرمضاء بالنار

اين سرگرداني و نابساماني شاعر را خوابي كه او در ماه جمادي الاخرة سال 437 در گوزگانان ديده بود، خاتمه داد. عبارت ناصرخسرو دربارة اين خواب چنين است:

«… پس از آنجا (يعني از پنج ديه مروالرود) به جوزجانان شدم و قريب يك ماه ببودم و شراب پيوسته خوردمي … شبي در خواب ديدم كه يكي مرا گفت: چند خواهي خوردن ازين شراب كه خرد از مردم زايل كند. اگر بهوش باشي بهتر! من جواب گفتم كه حكما جز اين چيزي نتوانستند ساخت كه اندوه دنيا كم كند. جواب داد كه در بيخودي و بيهوشي راحتي نباشد. حكيم نتوان گفت كسي را كه مردم را بيهوشي رهنمون باشد. بلكه چيزي بايد طلبيد كه خرد و هوش را بافزايد. گفتم كه من اين را از كجا آرم؟ گفت جوينده يابنده باشد! و پس سوي قبله اشارت كرد و ديگر سخن نگفت. چون از خواب بيدار شدم آن حال تمام بر يادم بود و بر من كار كرد. با خود گفتم كه از خواب دوشين بيدار شدم، بايد از خواب چهل ساله نيز بيدار گردم. انديشيدم كه تا همة افعال و اعمال خود بَدَل نكنم فرج نيابم. روز پنج شنبه ششم جمايد الاخرة سنة سبع و ثلاثين و اربعمائه نيمة ديماه پارسيان سال بر چهارصد و ده يزدجردي سروتن بشستم و به مسجد جامع شدم و نماز كردم و ياري خواستم از باري تبارك و تعالي بگذراندن آنچه بر من واجب است و دست بازداشتن از منهيات و ناشايست چنانكه حق سبحانه و تعالي فرموده است …»